रंगुनी रंगात साऱ्या

कॉलेजमध्ये असताना नॅशनल गॅलरी ऑफ मॉडर्न आर्ट, मुंबई येथील संग्रहात असलेली राजा रविवर्म्याची चित्रं मी पाहिली होती. त्यावेळी चित्रं कशी पहावीत? याचं ज्ञान मला नव्हतं. त्यामुळे राजा रविवर्म्याची चित्रं म्हणजे देव-देवतांची चित्रं एवढंच मला समजलं होतं. काही चित्रांमधील आखीव-रेखीव चेहरे उठून दिसत होते. काही चित्रांमधील भाव मला जवळचे वाटले होते. काही चित्रं मला माझ्या त्यावेळच्या समजूतीप्रमाणे तेव्हा बोल्ड वाटली होती. परंतु १८ व्या शतकात केरळ राज्यातील किलीमानूर येथे जन्मलेल्या रविवर्म्याने आपली चित्रकला कशी जोपासली असेल?  त्याला कलेचा छंद कसा जडला? चित्रकलेला सर्वार्थाने समर्पित होताना त्याच्या मनात नेमक्या काय भावना होत्या? असे अनेक प्रश्न ती चित्रं पाहताना माझ्या मनात होते. पण पुढे त्याचा पाठपुरावा करणं माझ्याकडून राहूनच गेलं. त्यानंतर त्याच्या चित्रांविषयी काही लेख माझ्या वाचनात आले. आणि माझ्या मनात पुन्हा एकदा राजा रविवर्म्याला जाणून घेण्याची ओढ निर्माण झाली. त्याचबरोबर दोन विशेष उल्लेखनीय कारणं म्हणजे अलिकडेच माझ्या वाचनात आलेली रणजित देसाई यांची व्यक्तिचित्रणात्मक कादंबरी राजा रविवर्मा. त्यानंतर ७ नोव्हेंबर २०१४ ला प्रदर्शित झालेला केतन मेहता दिग्दर्शित सिनेमा रंगरसिया.

 मी सर्वप्रथम रणजित देसाई यांनी लिहिलेली कादंबरी वाचली. त्यांनी काही वर्षं संशोधन करून राजा रविवर्मा या मनस्वी चित्रकाराला कादंबरीतून साकार केलं. केरळमधील किलीमानूर येथील रविवर्मा नामक बालकाचं बालपण ते जगप्रसिद्ध राजा रविवर्मा बनण्यापर्यंतचा प्रवास त्यांनी कादंबरीमध्ये अतिशय ओघवत्या शैलीमध्ये रेखाटला आहे. त्याचा मृत्यू या घटनेपाशी कादंबरीचा शेवट होतो.

परंतु तोपर्यंत वाचकाच्या मनात मात्र राजा रविवर्मा या चित्रकाराचं चित्रं रेखाटलं जाईल...याची खबरदारी लेखकानं घेतली आहे. ही रणजित देसाई यांच्या लेखणीची किमया. कलावंत सर्वसामान्य माणसापेक्षा निसर्गाच्या अधिक जवळ असतो. हा धागा पकडून लेखकाने केरळ आणि आसपासच्या परिसराचं अप्रतिम निसर्गवर्णन कादंबरीत केलं आहे. ते वाचताना खूप छान वाटतं. त्या काळातील मुंबई शहराचे वर्णन वाचताना अनेक संदर्भ आपल्याला त्यात सापडतात.

राजा रविवर्मा याच कादंबरीवर आधारित केतन मेहता या दिग्दर्शकाने रंगरसिया हा सिनेमा बनवला आणि त्याची पटकथा लिहिली. त्यामुळे राजा रविवर्म्याचा शोध घेताना माझी उत्सुकता अजून वाढली. कारण साहित्यकृतीचं माध्यमांतर या माझ्या आवडत्या अभ्यास विषयासाठी हे सुंदर उदाहरण माझ्यासमोर होतं. राजा रविवर्मा ही व्यक्तिचित्रणात्मक कादंबरी वाचल्यानंतर मी सिनेमा पाहिल्यामुळे माझ्यावर काही प्रमाणात कादंबरीचा प्रभाव होता. तो मग हळुहळु कमी होत गेला. कादंबरीचा हेतू जसा राजा रविवर्म्याला एक प्रतिभावंत चित्रकार म्हणून साकार करणे हा होता, तसाच हेतू दिग्दर्शक केतन मेहता यांचा होता. राजा रविवर्म्याला दृश्यमाध्यमातून प्रेक्षकांसमोर मांडताना त्यांचा हा हेतू ६० टक्केच पूर्ण झाला आहे. तो १०० टक्के पूर्ण झाला असता परंतु पटकथेची मांडणी याला मारक ठरली. ती उपकारक ठरली असती आणि पात्र परिचय (Establishment Of Charactater’s)   नीट झाला असता तर सर्व व्यक्तिरेखा उठावदार झाल्या असत्या. दिग्दर्शकाने भूतकाळ आणि वर्तमानकाळ अशी सांगड घालण्याचा प्रकार पटकथेत अवलंबला. त्यामुळे त्याची पटकथेवरील पकड सैल झाली. चित्रपटातील गाणी, संगीत खटकत नाहीत. परंतु ती अभिनीत करताना काही त्रुटी राहिल्या आहेत.

राजा रविवर्मा

राजा रविवर्मा या कादंबरीत रणजित देसाई यांनी एका कलावंताची एखाद्या गोष्टीकडे पाहण्याची दृष्टी आणि सर्वसामान्य माणसाची एखाद्या गोष्टीकडे पाहण्याची दृष्टी यातील फरक यशस्वीरित्या दाखवला आहे. हा फरक दिग्दर्शकही सिनेमात दाखवण्यात यशस्वी झाला आहे. कादंबरीमध्ये राजा रविवर्म्याचा प्रवास वाचकाला भारावून टाकतो. परंतु सिनेमातील राजा रविवर्मा हे मध्यवर्ती पात्रं आपला प्रभाव पाडण्यास असमर्थ ठरतं.

ज्येष्ठ कलासमीक्षक शर्मिला फडके यांनी पुन्हा एकदा राजा रविवर्मा या लेखात असे म्हटले आहे की, "रंगरसिया चित्रपटात राजा रविवर्मा याच्या आयुष्यातील अनैतिहासिक घटना दाखवण्यात आल्या आहेत.  इतिहासातले खरे संदर्भ कादंबरीतील काल्पनिक घटनाक्रमांपेक्षाही जास्त मनोरम आहेत. राजा रविवर्मा संदर्भातल्या कपोलकल्पित कहाण्यांना फाटा देऊन, त्याचं एक अभिजात कलावंत म्हणून असलेलं मूल्य डोळसपणे समजावून घेतलं पाहिजे."

चित्रपट आणि कादंबरी ही दोन्ही माध्यमं वेगवेगळी असल्यामुळे त्या त्या माध्यमातील हे अधिक-उणे जाणवले. त्या त्या माध्यमाच्या काही मर्यादा असतात. त्यानुसार राजा रविवर्मा साकार झाला, एवढंच म्हणण्याला आता वाव आहे. पण सिनेमापेक्षा कादंबरीच सरस ठरते. राजा रविवर्मा या कादंबरीत राजा रविवर्मा या पात्राच्या तोंडी एक सुरेख वाक्य आहे...जेव्हा हेतू आणि दृष्टी यांना एक स्वप्न दिसू लागतं तेव्हाच कलाकृती जन्म घेते...

हेच राजा रविवर्मा या सच्चा कलावंताच्या जीवनाचं संचित आहे, असं मला वाटतं. ते त्याने आपल्याला प्रेरणा देण्यासाठी निर्माण केलं. १५ व्या आणि १६ व्या शतकाच्या सुमारास ART FOR ART SAKE OR ART FOR SOCIETY असे दोन मतप्रवाह नव्यानं उद्यास आले. या मतप्रवाहाची झळ रविवर्म्यालाही सोसावी लागली. त्यासाठी त्याला कोर्टाची पायरी चढावी लागली. पण तो खचला नाही. अतिशय धैर्याने त्याने आपल्यावर चालवण्यात आलेल्या खटल्याला तोंड दिले...स्वतःला आणि आपल्या कलेला पुन्हा एकदा सिद्ध केले. १९ व्या शतकात कलेबद्दल अनभिज्ञ असणाऱ्या सर्वसामान्य जनापर्यंत आपली कला पोहोचवण्यासाठी यशस्वी धडपड केली. त्याने प्रिंटींग प्रेसच्या माध्यमातून आपली छापील चित्रं घराघरात पोहोचवली. हा एका कलावंताचा कला समजावून सांगण्याचा प्रयत्न होता. चित्रं कसं पहावं...हा विचार त्या काळातही रविवर्मा सामान्यजनांना सांगू पाहत होता.

 "१९व्या शतकात शेवटच्या दशकात राजा रविवर्मा (१८४८-१९०६) या चित्रकाराच्या चित्रनिर्मितीने भारतीयांचे लक्ष वेधून घेतले. तैलरंगाचा वापर करून चित्रे काढणारा हा पहिला भारतीय स्वशिक्षित चित्रकार. पुराणातील प्रसंग, भारतीय देवदेवता असे विषय व युरोपीयन अकॅडमिक वास्तववादी शैली स्वीकारून तैलरंगात त्यांनी चित्रे केली. इतकेच नव्हे तर ओलिओग्राफिक्स (मुद्राचित्रे) काढून त्यांनी चित्रकलेत व्यायसायिकताही आणली. त्यांच्या देवदेवतांच्या प्रिंट्सनी सर्वसामान्यांच्या मनात भारतीय चित्रकलेबद्दलच्या सौंदर्य कल्पनाही रूजवल्या." ( संदर्भ - ललित मासिक, सप्टेंबर २०१३, दृश्यकला विशेषांक, माधव इमारते)

राजा रविवर्म्याने पाश्चिमात्य शैली आणि भारतीय जनमाणसाला आपलेसे वाटतील असे विषय निवडल्यामुळे भारतातच नव्हे तर आंतराष्ट्रीय स्तरावर त्याच्या चित्रांना लोकप्रियता लाभली.

राजा रविवर्मा या मनस्वी कलावंताला जाणून घेताना मला खूप छान वाटलं. त्याचा आपल्या कलेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन सर्वांसाठीच प्रेरणादायी आहे. त्याच्याविषयीचा हा लेख आटोपता घेताना मला कविवर्य सुरेश भटांच्या ओळी आठवत आहेत...

रंगुनी रंगात साऱ्या रंग माझा वेगळा

गुंतुनी गुंत्यात साऱ्या पाय माझा मोकळा...

राजा रविवर्मा यांची एक अप्रतिम कलाकृती

वरील लेखातील ३ मिनीटांचा भाग मी आकाशवाणीच्या अस्मिता वाहिनीवरील ऐसी अक्षरे रसिके या कार्यक्रमात १८ डिसेंबर २०१४ ला सादर केला होता.