ससूनची कलासंध्या!

Intro - समुद्रकिनारा ही अशी जागा आहे जिथे संध्याकाळ खूपच सौंदर्यवती होऊन भेटते; पण अशी संध्याकाळ `कला`वती होऊन भेटली तर? अशी संध्याकाळ अनुभवायला मिळाली ससून डॉकला. खरंतर इथल्या हवेतला गंध साधारणतः मत्स्यप्रेमींनाच आवडतो, इतरांचा मात्र नाकाला हात जातो! पण, या दोघांनीही ससूनला जाऊन कलाप्रेम जपायला हरकत नाही. कारण तिथे एक प्रदर्शन तुमची वाट पहातंय. कलाप्रेमी नसलात तरीही इथली कला भावेलच तुम्हाला... कारण जीवनापेक्षा कला कधीही वेगळी नसतेच...

ही गोष्ट आहे शनिवारी संध्याकाळी साधारण साडेपाचच्या दरम्यानची. एरवी चित्रपट, मॉल, हॅंगआऊट किंवा फूड जॉईट्‌सकडे वळणारी तरुणाईची पावलं ससून डॉककडे वळत होती. तीही कलेच्या ओढीने. इतक्‍या उत्साहाने सहभागी झालेल्या १५ ते ३० वयोगटातील तरुणाईला खूप दिवसांनी असं कलेत रमताना पाहता येत होतं. हे खूपच भारी वाटत होतं. तसं पाहायला गेलं तर १४२ वर्षांपासूनचा सर्वांत जुना मासळी बाजार अशी ससून डॉकची ओळख. ‘साऊथ मुंबई इज द हार्ट ऑफ मुंबई’ आणि ‘अदर्स आर ओन्ली पार्ट ऑफ मुंबई’ असं अभिमानाने सांगणाऱ्या दक्षिण मुंबईकरांच्या खूप आठवणी या जागेशी जोडल्या गेल्या आहेत. हे मासेखाऊ मुंबईकरांचं एक हक्काचं मार्केट; पण अलीकडे मच्छी का पानी असं कोणी ओरडलं तरी लांब पळणारे अनेक जण माशांचा इतका तीव्रतेने वास येणाऱ्या त्या ठिकाणी होते.

मस्त मॉड फंकी, हिप्पी, शॉर्टसमध्ये आलेली कूल तरुणाई कलेचा आस्वाद घेत होती. नेहमीपेक्षा इथला नूर वेगळाच होता. मच्छीमारांची संथ लगबग होती. काही जण जहाजांवर सामानसुमान लादत होते. काही जण जाळी सोडून ठेवत होते. मधूनच एक कोळंबीने भरलेला ट्रक दिसला. काही सुके मासे खाली पडलेले दिसले. कोळी महिलांची टोपल्या घेऊन जाण्याची लगबग असं सगळं सुरू होतं. त्याचबरोबर तिथे दिसणारी कलात्मकताही लक्ष वेधून घेत होती. जिथे जहाजं थांबतात आणि मासे बाहेर नेण्यासाठी भरले जातात, त्या लांबलचक शेडची भिंत रंगात न्हाऊन निघाली होती. रस्त्याच्या कडेला लागूनच असलेल्या एका मोठ्या शेडच्या भिंतीवर मासेवाल्या कोळी महिलेचं चित्रं दिसलं. तिच्या टोपलीत एक मोठा मासा होता आणि तिच्या चेहऱ्यावरचे बोलके भाव आकर्षित करणारेच होते.

या डॉकवर एक चार मजली इमारत आहे. ती इमारत बाहेरून आणि आतून कलेने आणि कलाकारीने अगदी ओतप्रोत नटली आहे. इथला कोपरा न्‌ कोपरा पाहायला एक संध्याकाळ तर अपुरीच पडेल. या इमारतीत आत जाण्यासाठी मोठी रांग लागली होती. निःशुल्क असलं तरी हे प्रदर्शन पाहण्यासाठी फॉर्मालिटी पार पाडव्या लागतात. त्या करून आम्ही आत गेलो आणि अक्षरशः अवाक्‌ झालो.

‘द स्टार्ट फाऊंडेशन’ने हे कलाप्रदर्शन मच्छीमार कोळी बांधवांना समर्पित केलंय आणि आम्ही हे त्यांना डेडिकेट करतोय असा गाजावाजा न करता ते कलेतूनच दाखवून दिलंय. ‘आर्ट इज ॲक्‍टिव्हिटी दॅट प्रोड्युसेस ब्युटी’ या टॉलस्टॉयच्या म्हणण्याचा मथितार्थ ही संपूर्ण इमारत पाहताना समजला. चित्रकलेचे विविध प्रकार इथे पाहायला मिळाले. कुठे प्लास्टिकचा वापर करून केलेलं डिझाईन; तर कुठे भिंतीवर सर्वसामान्य माणसांची काढलेली पोर्ट्रेट, अमूर्त कलेचे काही नमुनेही इथे पाहायला मिळाले. स्प्रे पेंटिंग, वॉल पेंटिंग, कागदाचा आणि खास करून टाकाऊ वस्तूंचा वापर करून इथे शिल्पकला आणि आर्ट वर्क करण्यात आलं होतं. शेवटच्या मजल्यावर एक महाकाय माशाचा सापळा मधोमध टांगलेला होता. त्या मजल्यावर खुर्च्याही मांडलेल्या होत्या आणि स्क्रिनिंगसाठी खास जागा होती. तिथे स्टार्ट इंडिया फाऊंडेशनने कशा प्रकारे कलात्मक विचार करून ससून डॉकचा मेकओव्हर केला, त्याची चित्रफीत तिथे दाखवली जात होती.

कोळी वेशभूषेतील कमरेवर टोपली घेतलेली महिला, जाळं टाकणारे मच्छीमार आणि फक्त जाळ्याचा वापर करून केलेली कलाकृती आत शिरताच दृष्टीस पडते. तिथे अजून भारी सोनेरी लालसर रंगांच्या मशांनी भरलेलं फिश टॅंक होतं. त्यात काही मोबाईल आणि काही इतर इलेक्‍ट्रिक गॅजेट्‌स टाकलेली होती. म्हणजे हा एक प्रकारचा प्लास्टिक कचराच आणि तो माशांना म्हणजेच एकूणच सागरी जिवांना कसा हानीकारक आहे, हे अगदी उत्तमरीत्या दाखवलं होतं. तर एके ठिकाणी चांदीच्या रंगाचा पत्रा आणि चादरी किंवा गोधड्यांसारखा दिसणारं डार्क रंगाचं कापड वापरून एक सुंदर आर्ट वर्क करण्यात आलं होतं; पण भिंतीवरची कलाकारी सगळ्यात भन्नाट होती. त्यावर एका स्त्रीचं चित्रं खूपच बोलकं होतं. साडी नेसलेली आणि कमरेवर हात घेतलेली अशी ती. त्यातला तिचा स्वाभिमानी स्वॅग लक्षवेधी होता.

शहरातील सार्वजनिक इमारती आणि रस्त्यांवर साकारण्यात येणाऱ्या कलाकृतीला ‘स्ट्रीट आर्ट’ म्हणतात. त्यानुसार ‘स्ट्रीट आर्ट’ला प्रोत्साहन देण्यासाठी ‘स्टार्ट इंडिया फाऊंडेशन’ने मुंबईत दुसऱ्यांदा हा फेस्टिव्हल आयोजित केलाय. ससून डॉकप्रमाणेच मुंबईतील अजून काही महत्त्वाच्या ठिकाणांचा कलात्मक कायापालट या फेस्टिव्हलमधून करण्यात येणार आहे. नोव्हेंबर महिन्यातच इथे कलाकारीला सुरुवात झाली. अजून काही भाग सुशोभित करण्याचं आणि स्ट्रीट आर्टचं काम इथे सुरू आहे. संपूर्ण डिसेंबर महिना हे कलाप्रदर्शन सगळ्यांना पाहता येणार आहे.

कला ही अशी गोष्ट आहे, जिने प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे नेहमीच समाजात बदल घडवून समतोल साधण्याचा प्रयत्न केलाय. ही क्षमता असलेली कला ही एकमेव गोष्ट आहे, यावर पुन्हा नव्याने विश्‍वास बसला. याला कारण ससूनला अनुभवलेली कलामय संध्याकाळ. कलेचा आनंद आणि कलेचा आस्वाद सर्व स्तरातील कलारसिकांना घेता यावा. विविध कलाप्रकार समजून घेता यावेत यासाठी अशी प्रदर्शनं भरायला हवीत.

ससून डॉकला माशांचा वास सहन करूनही जाणारे खूप असतात, मत्स्यप्रेम (ताजी मासळी) हे त्याचं कारण होतं; पण आता मत्स्यप्रेमींबरोबर कलाप्रेमीही तिथे मुद्दाम जातील हे नक्की!

पूर्वप्रसिद्धी - सकाळ मुंबई आवृत्ती 

1 डिसेंबर 2017 

टुडे पुरवणी (पान क्रमांक 4, कलारंग)