कलावंत आणि समाज

कलावंताला वास्तवाची जाणीव असते, असेही म्हणता येते आणि नसतेही असेही म्हणता येते. कारण कलावंताला वास्तव आहे त्या स्वरूपात स्वीकारण्याची इच्छा नसते. आणि ते वास्तव त्याला पूर्णपणे नाकारताही येत नाही. म्हणून ते बदलण्याची जबरदस्त ओढ असते…म्हणजेच त्याची कलाकृती. वास्तव बदलण्याचा हा जो कलावंताचा प्रयत्न आहे, तो ब-यापैकी समाजावर अवलंबून आहे. म्हणूनच हे पाहणे महत्त्वाचे आहे की समाज या वास्तवाचा सामना कसा करेलॽ

माणूस आपल्या आनंदासाठी, आधारासाठी समाज निर्माण करत असतो. आणि मरेपर्यंत या समाजालात घाबरत जगत राहतो...कसाबसा…जे समाजाला घाबरत नाहीत, ते समाजाला एक वेगळी दिशा देऊ इच्छितात. त्यांना स्वतःच्या विचारांवर विश्वास असतो. ते समाजाला बदलण्याचा ध्यास घेतात. आपल्या कृतीवर आपल्या बोलण्यावर ठाम राहून समाजाला एक नवी दिशा देण्याचा प्रयत्न करतात. हीच असते समाजपरिवर्तनाची नांदी. समाजपरिवर्तनाची नांदी कलावंताच्या हातूनही होऊ शकते. जर त्याची स्वतःची एक ठाम भूमिका, दृष्टिकोन असेल तर…

आजकाल जीवन खूप धकाधकीचे झाले आहे. क्षणभर विश्रांती घ्यायलाही कोणाकडे वेळ नाही. शांत बसून विचार करणेही शक्य नाही. राजकारण, समाजकारण, अर्थकारणाने वातावरण एवढे ढवळून निघाले आहे की या युद्धजन्य परिस्थितीतून कलावंतच सर्व सामान्य माणसाला बाहेर काढू शकतो. कारण कलेच्या सान्निध्यात माणसाला त्वरित विरंगुळा मिळतो. तो एका वेगळ्याच जगात ओढला जातो. कला माणसाच्या आयुष्यात सुखद क्षण निर्माण करते.

आपल्याला वाटते, भारतात धर्म, जातपात, समाजव्यवस्था, भाषावार प्रांतरचना या सर्वांमुळे एकसंघ भारताला धोका आहे. परंतु खरे मूळ राजकारणात आणि अर्थकारणात सापडते. कारण भारतीय संस्कृतीच्या सर्व मुलभूत गोष्टी राजकारणाने नियंत्रित केलेल्या दिसून येतात. कलाकृतीसुद्धा यातून सुटलेली नाही. श्रीमंत वर्ग आपल्याकडील धनाने कलेला तोलतो. अभिजन वर्ग आपल्या आकलनाने कलेचे सौंदर्य जाणून घेतो. मग सामान्य माणसाने काय करावेॽ तो बापडा उथळ रंजनातच समाधान मानून घेतो. कलाकृती आणि राजकारण याबाबत न बोललेलेच बरे! 

रविंद्रनाथ टागोर म्हणतात, कलावंत हा निसर्गाचा प्रेमी आहे. त्यामुळे तो निसर्गाचा गुलाम आहे तसाच तो मालकही आहे. पण सामान्य माणसाच्या बाबतीत म्हणायचे झाले तर तो कधी निसर्गाचा गुलाम राहणे पसंत करतो, नाहीतर आपल्या ताकदीच्या जोरावर निसर्गावरच मालकी हक्क गाजवू लागतो. निसर्गावर मात एकटा माणूस करू शकत नाही. त्याला इतरांचीही सोबत लागते. यातूनच समूहभावना…समाज निर्माण झाला असावा…

कलावंत स्वतः कितीही दुःखी असला तरी तो आपल्या कलेने रसिकांना आनंद देतो. सर्जनशील कलावंतांना असलेला वेदनेचा शाप आणि त्याचे मूळ नेमके कशात आहे, हे सहसा त्यांना कधीच कळत नाही. यासाठी समाजाला मात्र जबाबदार धरता येणार नाही. कलावंताची शोकांतिका रसिकांच्या मनावरही आघात करतेच…